Autor: Martyna Sergiel
Minęło już 12 miesięcy od wejścia w życie ustawy o ochronie sygnalistów w części dotyczącej zgłoszeń wewnętrznych.
Jesienią roku ubiegłego polscy pracodawcy stanęli przed zadaniem wdrożenia nowych procedur w swoich organizacjach.
Dziś kolejnym wyzwaniem jest upowszechnianie wiedzy o zasadach ochrony sygnalistów i zapewnienie rzeczywistego funkcjonowania nowych procedur.
Ustawa nakłada szczególny obowiązek na pracodawców. Dokładnie od 25 września 2024 r. firmy i instytucje, które zatrudniają co najmniej 50 osób, zobowiązane są zapewnić swoim pracownikom jasny i bezpieczny system zgłoszeń wewnątrz firm.
Celem tego mechanizmu jest umożliwienie organizacjom szybkiego reagowania na łamanie prawa pracy. Dzięki temu podmiot ma szansę sprawnie zidentyfikować ryzyko, wdrożyć odpowiednie działania naprawcze oraz zapobiec potencjalnym stratom finansowym i w zakresie reputacji.
Warto po raz kolejny przypomnieć, że sprawne funkcjonowanie systemu zgłoszeń wewnętrznych leży w interesie pracodawców, ponieważ umożliwia im dostęp do ważnych informacji na temat pacy w ich organizacji. Ewentualne zgłoszenia nie powinny wywoływać u nich lęku. Ważne, aby dokładali wszelkich starań w celu stworzenia potencjalnym sygnalistom poczucia bezpieczeństwa w organizacji.
W pierwszym roku obowiązywania ustawy nie było bardzo dużej liczby zgłoszeń sygnalistów. Mówi to o konieczności kontynuowania działań edukacyjnych i informacyjnych, które miałyby na celu usprawnienie wdrażania nowych przepisów oraz popularyzację wiedzy o ochronie sygnalistów.
Rzecznik Praw Obywatelskich zauważa, że liczba zgłoszeń zewnętrznych utrzymuje się na stałym poziomie, co dowodzi, że przyjęte procedury mają potencjał do realizacji przypisanych im funkcji. Co więcej, w porównaniu z innymi krajami Unii, w Polsce zgłoszeń jest znacznie więcej niż w analogicznym czasie w sąsiednich państwach członkowskich. Coraz więcej osób, którym nie jest obojętne dobro ogółu, decyduje się na skorzystanie z formy ochrony interesu publicznego i bezpieczeństwa, jaką jest zgłoszenie sygnalistyczne.
Ustawa o ochronie sygnalistów może odgrywać ważną funkcję nie tylko w codziennym życiu organizacji. Zgłoszenia sygnalistów być może pomogłyby zapobiec katastrofom ekologicznym na przykład takim jak ta na Odrze w 2022 r. Sprawne funkcjonowanie systemu zgłoszeń mogłoby ograniczyć negatywne skutki takich wydarzeń.
W ciągu pierwszych miesięcy obowiązywania ustawy do Rzecznika Praw Obywatelskich wpływały zgłoszenia związane z między innymi:naruszeniami prawa w obszarze zamówień publicznych (art. 3 ust. 1 pkt 2), których przedmiotem było np. fałszowanie dokumentacji, zawieranie fikcyjnych umów, wypłacanie wynagrodzeń za świadczenia, które w rzeczywistości nie zostały wykonane czy przygotowywanie przetargów pod konkretnego wykonawcę. Sygnaliści informowali także o zagrożeniach dla bezpieczeństwa produktów i osób (art. 3 ust. 1 pkt 5), a były to przypadki dopuszczania do pracy osób nieuprawnionych czy realizacji inwestycji niezgodnie ze standardami sztuki budowlanej.
Zgłoszenia sygnalistów dotyczyły również ochrony środowiska (art. 3 ust. 1 pkt 7). Informowali oni o wywozie odpadów do lasu, o realizacji inwestycji bez wymaganych zezwoleń i uzgodnień środowiskowych oraz o niewłaściwym gospodarowaniu odpadami.
Ponadto RPO otrzymywał sygnały o nieuczciwych praktykach w badaniach żywności i pasz (art. 3 ust. 1 pkt 9), co mogło negatywnie wpłynąć na jakość produktów trafiających do zwykłych członków rodzin, a także oddziaływać na zdrowie zwierząt.
Równie ważnym obszarem jest zdrowie publiczne (art. 3 ust. 1 pkt 11). W tym obszarze sygnaliści przekazywali informacje dotyczące nieprawidłowości w gospodarowaniu finansami publicznymi, zaniedbań w funkcjonowaniu placówek czy korupcji.
Przedmiotem zgłoszeń sygnalistów były też naruszenia ochrony danych osobowych (art. 3 ust. 1 pkt 13), takie jak monitorowanie działań pracowników i nagrywanie rozmów, brak klauzul informacyjnych, udostępnianie danych osobowych, przechowywanie niezabezpieczonych dokumentów, a także porzucanie dokumentacji zawierającej dane osobowe. Wreszcie, sygnaliści informowali także o nadużyciach w gospodarowaniu mieniem publicznym i środkami unijnymi (art. 3 ust. 1 pkt 15).
Zgłoszenia obejmowały przypadki wystawiania fikcyjnych faktur i umów, niewłaściwych rozliczeń podatkowych, nieprawidłowego wykorzystywania dofinansowań, zawyżania czynszów w lokalach komunalnych, pozornych zatrudnień w jednostkach organizacyjnych samorządu terytorialnego oraz wykorzystywania służbowych samochodów do celów prywatnych.
Wyżej przywołane sprawy stanowią jedynie część zagadnień podniesionych w zgłoszeniach zewnętrznych skierowanych do Rzecznika. Są one dobrym przykładem na potwierdzenie tego, że sygnaliści dokonują zgłoszeń, które odpowiadają założeniom dyrektywy unijnej i krajowej ustawy o ochronie sygnalistów.
Rok stosowania przepisów ustawy dotyczących zgłoszeń wewnętrznych pokazał, że mechanizm ochrony sygnalistów może stanowić realne wsparcie nie tylko jednostki, alei społeczeństwa. Każde zgłoszenie sygnalisty jest krokiem w stronę zwiększenia odpowiedzialności społecznej oraz kształtowania kultury organizacyjnej opartej na rzetelności, uczciwości i szacunku.
Zadaniem na przyszłość jest to, by system ochrony sygnalistów rozwijał się w taki sposób, żeby każda osoba dokonująca zgłoszenia miała pewność, że zostanie ono zauważone, a wszelkie wątpliwości dotyczące kwestii, które mają wpływ na dobro ogółu, skutecznie rozpatrzone.
Opracowano na podstawie: https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/pierwszy-rok-obowiazywania-ustawy-o-ochronie-sygnalistow.