Autor: Martyna Sergiel
11 grudnia Komitet Stały Rady Ministrów przyjął projekt ustawy o instrumentach wspieranego podejmowania decyzji.
Jego najważniejszym zadaniem jest zastąpienie instytucji ubezwłasnowolnienia instrumentami, których fundamentem są prawa człowieka i szacunek do podmiotowości osób z niepełnosprawnością.
Celem sporządzonej przez Ministerstwo Sprawiedliwości ustawy jest stworzenie możliwości osobom potrzebującym pomocy do podejmowania decyzji i sięgania po różne formy wsparcia, dopasowane do ich okoliczności.
Projekt przeszedł przez fazę konsultacji społecznych pod koniec roku 2024 roku. Była to reakcja między innymi na apele Rzeczników Praw Obywatelskich, które podkreślały opcję likwidacji ubezwłasnowolnienia.
– Chcemy, żeby tworzony przez nas system był na tyle możliwy do ewentualnych zmian, żeby był w stanie wesprzeć osobę w tych obszarach, w których tego ona wymaga, np. odnoszących się do zarządzania finansami. Na tych natomiast polach, w których radzi sobie dobrze, dać jej wolną rękę i przestrzeń, aby mogła funkcjonować wśród ludzi – mówiła w wywiadzie udzielonym dziennikarzom portalu www.niepelnosprawni.pl w styczniu 2025 roku była już wiceministra sprawiedliwości Zuzanna Rudzińska-Bluszcz, która zajmowała się tym projektem.
W kwestii osób, które ze względu na swój stan obiektywnie nie mogą na własną rękę prowadzić swoich spraw, ustawa ma wprowadzić cztery instrumenty wspieranego podejmowania decyzji. Poniżej znajduje się ich dokładna deskrypcja wynikająca z bieżącejformy projektu ustawy.
Asystent prawny – działający na podstawie umowy o asystę prawną, zawartej pomiędzy osobą wspieraną a jej asystentem. Wsparcie asystenta prawnego obejmuje wyłącznie aktywność faktyczną, pomagającą samodzielnie dokonać czynności prawnej przez osobę wspieraną.
W szczególności obejmuje to: aktywną obecność przy dokonywaniu przez osobę wspieraną czynności prawnych, wyjaśnienia znaczenia podejmowanych czynności prawnych oraz skutków złożenia oświadczenia woli, przekazywania oświadczeń woli osoby wspieranej w jej obecności, co ma dużą wagę, jeśli chodzi o osoby ze złożonymi potrzebami w komunikacji.
Kurator wspierający – działający analogicznie jak asystent prawny, jednakże ustanawiany przez sąd, głównie na wniosek osoby potrzebującej.
Kurator reprezentujący – działający wyłącznie w oparciu o orzeczenia sądu i w granicach wskazanych w tym orzeczeniu. Jest to instrument wsparcia przeznaczony dla osób, których kondycja uniemożliwia im samodzielne dokonywanie czynności prawnych. Kurator reprezentujący może być uprawniony do wyrażania zgody na dokonywanie czynności prawnych przez osobę wspieraną (zgoda może być uprzednia lub następcza – do czasu potwierdzenia czynności przez kuratora jej skuteczność pozostaje zawieszona) lub też dokonywania czynności prawnych w imieniu osoby wspieranej (przy czym, jeżeli osoba wspierana samodzielnie dokona czynności prawnej, nie będzie ona nieważna, a skuteczność takiej czynności pozostaje zawieszona do czasu jej potwierdzenia przez kuratora). Jednostronna czynność prawna dokonana przez osobę wspieraną będzie nieważna.
Poza tak ilustrującym się sposobem działania kuratora sąd określać ma także zakres działania kuratora, który będzie mógł obejmować: dokonanie jednej konkretnej czynności, dokonywanie czynności określonego typu (np. tylko sprawy majątkowe, tylko zarząd nieruchomością itp.), a nawet, w wyjątkowych sytuacjach, prowadzenie wszelkich spraw.
Kurator wspierający i kurator reprezentujący będą mogli zostać powołani jedynie na czas określony – maksymalnie 5 lat, a w wyjątkowych okolicznościach, jeśli stan osoby wspieranej nie rokuje poprawy, na lat 10. Po tym czasie ustanowienie kuratora może zostać powtórzone, jednakże po powtórnym przeanalizowaniu sytuacji, w jakiej znajduje się dana osoba.Pełnomocnik rejestrowany – działający na podstawie nowego rodzaju pełnomocnictwa – udzielanego na przyszłość, na wypadek niemożności samodzielnego kierowania swoim postępowaniem ze względu nakondycję zdrowotną. Pełnomocnictwo udzielane będzie w formie aktu notarialnego, z mocy prawa obejmować ma umocowanie do wszystkich czynności związanych z osobą i majątkiem mocodawcy, w tym do wyrażania w imieniu mocodawcy zgody albo odmowy zgody na udzielanie świadczeń zdrowotnych, a także do reprezentowania mocodawcy we wszystkich postępowaniach przed sądami, innymi organami władzy oraz sądami polubownymi. Tak ukształtowany zakres umocowania nie będzie mógł zostać ograniczony ze skutkiem wobec osób trzecich. Pełnomocnictwo rejestrowane nie będzie obejmować natomiast umocowania do głosowania w wyborach w imieniu mocodawcy.
Jak w takim razie po roku od rozpoczęcia konsultacji publicznych wygląda projekt ustawy? To pytanie dziennikarze portalu niepełnosprawni.pl skierowalido Ministerstwa Sprawiedliwości.
Jak poinformowało ich Biuro Komunikacji i Promocji resortu, główne założenia projektu pozostają bez zmian. Przepisy projektowanej ustawy dotyczą wsparcia i reprezentacji osób pełnoletnich na gruncie prawnocywilnym. Reprezentanci Ministerstwa zwracają uwagę, że zaproponowana w projekcie ustawy regulacja rzutuje jednak na szeroko rozumiane prawo publiczne, co wymuszało konieczność wprowadzenia licznych zmian w wielu aktach prawnych i to w tym zakresie nastąpiło najwięcej modyfikacji.
– Dotychczas powszechnie używaną przesłankę posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych zastąpiono przesłanką pełnoletniości, a w przypadku, gdy uzasadnione to było celem konkretnej regulacji, wprowadzono dodatkowe kryterium w postaci braku ustanowienia kuratora reprezentującego oraz braku umocowania pełnomocnika rejestrowanego. Trzeba wytłumaczyć, że zarówno kurator reprezentujący, jak również umocowany pełnomocnik rejestrowany są instrumentami wspieranego podejmowania decyzji, adresowanymi do osób o podobnych potrzebach, mającymi na celu umożliwienie osobom pełnoletnim korzystania ze zdolności do czynności prawnych w sposób zgodny z ich wolą, potrzebami, interesami.
W przypadku kuratora reprezentującego osoba, dla której został on ustanowiony, nie może samodzielnie skutecznie dokonywać czynności prawnych – można wyczytać w informacji przesłanej do redakcji Niepelnosprawni.pl przez resort sprawiedliwości – Istotną różnicą pomiędzy tymi instrumentami pozostaje jednak możliwość samodzielnego działania osób z nich korzystających.
W kwestii działania kuratora reprezentującego określonego przez sąd skuteczność umowy samodzielnie zawartej przez osobę wspieraną zależeć będzie od jej potwierdzenia przez kuratora, zaś jednostronna czynność prawna dokonana przez osobę wspieraną będzie uznana nieważną. Natomiast z istoty pełnomocnictwa wynika, że umocowanie pełnomocnika rejestrowanego nie może wykluczyć samodzielnego działania mocodawcy.
Mając jednak na względzie przesłankę powstania umocowania takiego pełnomocnika, nie wydaje się, by mocodawca miał faktyczną możliwość podejmowania czynności. Ewentualnie dokonane czynności prawne mogłyby podlegać ocenie z punktu widzenia art. 82 Kodeksu cywilnego – widnieje w informacji Ministerstwa Sprawiedliwości.
Z tych powodów, na przesłane do resortu pytania, także na gruncie prawa publicznego należało rozróżnić sposób działania osoby wspieranej, dla której ustanowiono kuratora reprezentującego oraz dla której umocowano pełnomocnika rejestrowanego.
– W zakresie działania kuratora reprezentującego określonego przez sąd osoba wspierana będzie reprezentowana w stosunkach publicznoprawnych przez kuratora reprezentującego. Natomiast w imieniu osoby wspieranej, dla której umocowano pełnomocnika rejestrowanego, będzie mógł działać ten pełnomocnik, co nie wykluczy możliwości samodzielnego działania tej osoby – przy czym, jak już wskazano, w takim przypadku, wobec przesłanki powstania umocowania takiego pełnomocnika, również wątpliwe jest, by mocodawca miał faktyczną możliwość podejmowania działań – wskazuje Ministerstwo cytowane przez portal Niepelnosprawni.pl .
Projekt przewiduje, że ustawa wejdzie w życie po upływie 12 miesięcy od dnia jej ogłoszenia w Dzienniku Ustaw.
Wtedy też osoby ubezwłasnowolnione w stopniu całkowitym mają przestać być ubezwłasnowolnione. Zamiast tego będą osobami tymczasowo wspieranymi, a dotychczasowy opiekun prawny stanie się z mocy prawa, na okres 5 lat, tymczasowym kuratorem reprezentującym do prowadzenia wszelkich spraw w imieniu osoby, dla której został powołany.
Dotyczy to też osób ubezwłasnowolnionych częściowo. One również, jeśli ustawa wejdzie w życie w obecnej formie, przestaną być ubezwłasnowolnione i staną się osobami tymczasowo wspieranymi. Ich dotychczasowi kuratorzy staną się z mocy prawa, na okres 5 lat, tymczasowymi kuratorami reprezentującymi do prowadzenia spraw określonego rodzaju, upoważnionymi do wyrażania zgody na czynności prawne dokonywane przez osoby, dla których zostali ustanowieni, i w zakresie mieszczącym się w ramach orzeczenia sądu o ustanowieniu kuratora dla osoby częściowo ubezwłasnowolnionej.
Ponadto, co niemniej istotne, osoby tymczasowo wspierane, o których mowa w pkt 1 i 2, nie mają prawa wybierania w rozumieniu ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy ani prawa udziału w referendum w rozumieniu ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym (Dz. U. z 2025 r. poz. 300).
Jak wskazuje Resort Sprawiedliwości, w okresie 5 lat od dnia początku obowiązywania ustawy sąd na wniosek tymczasowego kuratora reprezentującego rozpocznie postępowanie o ustanowienie kuratora reprezentującego.
W przypadku, w którym tymczasowy kurator reprezentujący nie złożył wniosku, na rok przed upływem pięcioletniego okresu od dnia wejścia w życie ustawy, sąd wszczyna z urzędu postępowanie w przedmiocie ustanowienia kuratora reprezentującego.
W związku z czym w okresie 5 lat od dnia wejścia w życie ustawy dokonany zostanie swego rodzaju przegląd wszystkich orzeczeń w przedmiocie ubezwłasnowolnienia, zaś osoby aktualnie ubezwłasnowolnione otrzymają adekwatne wsparcie zgodnie z nowym standardem ochrony ich praw.
Opracowano na podstawie: https://niepelnosprawni.pl/artykuly/co-dalej-z-likwidacja-ubezwlasnowolnienia.