Orzekanie o niepełnosprawności i ustalanie poziomu potrzeby wsparcia są istotnymi częściami składowymi polityki społecznej.
Dzięki temu osoby z niepełnosprawnościami mogą korzystać z różnych ulg i otrzymywać niezbędne świadczenia – w tym nowe świadczenie wspierające, które jest wypłacane przez ZUS od 2024 roku.
System ten niestety demontuje od środka wiele problemów. Mała liczba lekarzy specjalistów, decyzje zapadające bez wyjaśnień i szacunków rokowań pacjenta. Cała procedura jest często bardzo złożona, a na postanowienia ustalające poziom wsparcia trzeba bardzo długo czekać. Ponadto, osoby z niepełnosprawnościami napotykają bariery w kontakcie z instytucjami. Powinno się podjąć szybkie i stanowcze działania naprawcze, aby system stał się bardziej efektywny i służył obywatelom.
Delegatura Najwyższej Izby Kontroli w Poznaniu skontrolowała działalność czterech jednostek: Starostwa Powiatowego w Wolsztynie, Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie we Wrześni, Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Wągrowcu (w strukturze których działały powiatowe zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności) oraz Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu (w jego strukturze istniał Wojewódzki Zespół do Spraw Orzekania o Niepełnosprawnościw Województwie Wielkopolskim).
Zadaniem kontroli było sprawdzenie prawidłowości orzekania o niepełnosprawności i zakresu potrzebnego wsparcia oraz gwarancji dostępności usług publicznych dla osób ze szczególnymi potrzebami. Okres objęty kontrolą obejmował lata 2023-2024.
W żadnym z zespołów nie zapewniono kompletnej kadry orzeczniczej – nie było lekarzy ze specjalizacją w głównych dziedzinach medycyny, mających zastosowanie w procederze orzekania o niepełnosprawności, zwłaszcza psychiatrów i otolaryngologów. Większość składów borykała się także z małą liczbą okulistów, neurologów, pediatrów i ortopedów. Przewodniczący zespołów mówili wprost, że problemem są zbyt niskie stawki, które nie zachęcają lekarzy do pracy w orzecznictwie. Doprowadziło to do okoliczności, w których orzeczenia były często wydawane przez lekarzy o specjalnościach niepowiązanych ze specyficznymi dolegliwościami pacjentów, co mogło prowadzić do nieprawidłowych decyzji, które nie uwzględniały charakteru niektórych rzadkich czy przewlekłych chorób.
Opinie w orzeczeniach, które wydawano w wojewódzkim i powiatowych zespołach, były zbyt treściwe i ogólnikowe, co sprawiało, że trudno było odwoływać się osobom ubiegającym się o ich wydanie. Jednocześnie, w myśl zasad postępowania administracyjnego, brak odpowiedniego uzasadnienia orzeczenia jest niezgodny z zasadą informowania stron oraz zasadą jawności i klarowności.
Osoba, która nie zna powodów wydania orzeczenia, nie tylko nie zdaje sobie sprawy co przesądziło o podjętej decyzji, ale także jakie argumenty ma przedstawić w razie składania odwołania. Co nie mniej istotne, w każdej kontrolowanej jednostce stwierdzono przypadki nierzetelnego sporządzania przez medyków ocen stanu zdrowia osób ubiegających się o orzeczenie, ponieważ nie zawierały one informacji dotyczących rokowania choroby. Tego typu sytuacje sprzyjały równieżnieprzejrzystości podejmowanych rozstrzygnięć, a nawet sprawiały wrażenie arbitralności, gdyż prowadziły do pomijania w postępowaniu orzeczniczym szczególnieważnych aspektów zdrowotnych.
Wzory wniosków o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności zawierały oświadczenia nieprzewidziane przepisami prawa. Bezpodstawnie wymagano od wnioskodawców składania oświadczeń – pod groźbą odpowiedzialności karnej – o świadomości konsekwencji za złożenie fałszywych zeznań lub ukrycie prawdy.
Dodatkowo wymagano deklaracji, że wnioskodawca pokryje koszty dodatkowych badań, konsultacji lub obserwacji szpitalnych, jeśli zaświadczenie o stanie zdrowia wystawił lekarz nie wchodzący w skład publicznej służby zdrowia.
Aktywności tego rodzaju nie mieściły się w ramach prawa i wprowadzały wnioskodawców w błędny tok myślenia. Mogły ich także zniechęcać do aplikowania, a tym samym hamować dostęp do świadczeń i wsparcia dla osób z niepełnosprawnościami.
Wojewódzki zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności, który pełnił funkcję nadzorczą nad orzekaniem powiatowych zespołów, nie angażował się w kontrolowanie podległych jednostek. Z 12 kontroli planowanych w latach 2023-2024 przeprowadzono tylko pięć, co stanowiło jedynie 42 proc.działań. Należy podkreślić przy tym, że aby nadzór był skuteczny, należałoby nie tylko dysponować uprawnieniami kontrolnymi, ale również aktywnie z nich korzystać.
Od 2024 r., w sposób znaczący przekraczano terminy realizacji zadania w zakresie ustalania poziomu potrzeby wsparcia. Do końca 2024 r. jedynie ponad 25,7 proc. wniosków o ustalenie tego poziomu (spośród 37 tys. złożonych) zakończyło się wydaniem odpowiedniej decyzji (wydano 9,5 tys. decyzji).
Wraz z początkiem 2025 r. do rozpatrzenia pozostawało jeszcze 23,7 tys. wniosków złożonych w roku poprzednim, z czego w przypadku większości z nich (ponad 69 proc.) upłynął już ustawowy trzymiesięczny termin na wydanie decyzji.
Powodem tych opóźnień była niewystarczająca liczba kadry lekarskiej, która byłaby w stanie rozpatrzyć wszystkie wnioski we właściwym terminie. Jednocześnie opóźnienia takie sprawiały, że osoby wymagające pomocy przez długi czas pozostawały bez niej.
W niektórych przypadkach schorowani pacjenci mogli nawet nie doczekać wydania decyzji.Kontrola wykazała również, że osoby ze szczególnymi potrzebami w dostępie do usług świadczonych przez zespoły ds. orzekania napotykają na niemałe bariery. Żadna z kontrolowanych jednostek nie spełniła wszystkich minimalnych wymagań dotyczących dostępności architektonicznej, technologicznej oraz informacyjno-komunikacyjnej.
W części zespołów stwierdzono brak odpowiednich udogodnień, takich jak: podjazdy, windy czy zaadaptowane toalety. Przykładowo w Wolsztynie, droga prowadząca z wyznaczonych na parkingu miejsc postojowych dla osób z niepełnosprawnością do pomieszczeń powiatowego zespołu była czasochłonna i wymagająca, gdyż prowadziła wokół budynku starostwa. Droga nie była również bezpieczna, wymagała bowiem przejazdu wąskimi uliczkami (bez chodników), po których zazwyczaj poruszają się także inne pojazdy mechaniczne. Z kolei, jedyna droga umożliwiająca dotarcie osobom na wózku do powiatowego zespołu we Wrześni prowadziła przez cały budynek pobliskiego szpitala, w tym przez SOR, w związku z czym osoby te były dodatkowo narażone na niepotrzebny kontakt z chorymi oraz na kolizję z ewentualnymi działaniami ratowniczymi.
Nie wszędzie zadbano również o to, by osoby z niepełnosprawnością słuchu i wzroku mogły łatwo się porozumieć i otrzymać potrzebne informacje – np. w alfabecie Braille’a, przez pętlę indukcyjną czy ze wsparciem tłumacza języka migowego. Uniemożliwiało to osobom ze szczególnymi potrzebami samodzielne poruszanie się w budynkach oraz uzyskiwanie potrzebnej informacji czy pomocy.
Takie bariery mogą sprawić, że niektóre osoby nie będą w stanie złożyć wniosku lub dotrzeć na komisję, co uniemożliwi wydanie dla nich właściwego orzeczenia. Osoby z ograniczeniami mogą być także zmuszone do angażowania rodziny, znajomych lub asystentów, by złożyć wniosek lub dostać się na komisję, co generuje dodatkowe koszty i stresuje.
Co więcej stwierdzono, że instytucje poddane kontroli nie zapewniły odpowiednich rozwiązań w zakresie ewakuacji osób z niepełnosprawnościami. W instrukcjach bezpieczeństwa pożarowego zazwyczaj nie uwzględniano specyfiki ewakuacji osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Brakowało też sygnalizacji świetlnej i dźwiękowej informującej o ewakuacji, a także informacji dotykowej o jej kierunku. Brak takich rozwiązań naraża osoby z ograniczeniem mobilności czy percepcji na poważne niebezpieczeństwo i w praktyce może oznaczać dla nich brak możliwości opuszczenia budynku w sytuacji kryzysowej.
W związku ze stwierdzonymi nieprawidłowościami NIK wystosowała szereg wskazówek dla kontrolowanych jednostek. Przede wszystkim zwrócono uwagę na konieczność pozyskania lekarzy specjalistów, poprawy jakości uzasadnień orzeczeń, dostosowania wzorów wniosków do obowiązujących przepisów, zwiększenia nadzoru nad powiatowymi zespołami, zapewnienia odpowiednich warunków do sprawnego rozpatrywania wniosków o ustalenie poziomu potrzeby wsparcia oraz zapewnienie dostępności dla osób z dodatkowymi potrzebami.
Opracowano na podstawie: https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/sprawy-spoleczne/orzekanie-i-ustalanie-poziomu-wsparcia-dla-osob-z-niepelnosprawnosciami-w-wielkopolsce-wiecej-trudnosci-niz-realnej-pomocy.html.