Począwszy od jedenastego wieku w Kościele Katolickim obchodzony jest zwyczaj posypywania głów wiernych popiołem w trakcie liturgii odprawianej w dniu tak zwanej Środy Popielcowej. Rytuał ten oficjalnym elementem mszy świętej w dniu rozpoczynającym Wielki Post stał się już w czasach papieża Urbana II w 1099 roku. Reforma liturgiczna wprowadzona podczas obrad Soboru Trydenckiego uprawomocniła ten ryt. Nazwa „Środa Popielcowa” istnieje począwszy od lat siedemdziesiątych wieku szesnastego.
W Środę Popielcową określaną również mianem Popielca lub Wstępnej Środy w trakcie liturgii osoby obecne na mszy świętej pochylają głowę w geście pełnym pokory. Ksiądz prowadzący liturgię symbolicznie posypuje głowy wiernych popiołem. Substancja ta powinna pochodzić ze spalenia palm poświęconych w ubiegłym roku, w Niedzielę Palmową. Ryt ten służy podkreśleniu relacji między pokutą osób wierzących, a męką i śmiercią na krzyżu Jezusa Chrystusa. Ksiądz posypując głowy osób wierzących wypowiada słowa: „Prochem jesteś i w proch się obrócisz” lub „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię”. Ten rytuał ma na celu przypomnienie osobom wierzącym, że życie ziemskie przeminie, a silna wiara, dobrowolne wyrzeczenia, bezinteresowne wspieranie potrzebujących i dobre uczynki pomagają osiągnąć zbawienie.
Środa Popielcowa jest również dniem, w którym wierni Kościoła Katolickiego rozpoczynają czterdziestodniowy okres Wielkiego Postu. Rytualne posypanie głowy popiołem i powstrzymanie się od niektórych dań to czas pokuty, przygotowującej do obchodów Świąt Wielkanocnych.
Jest to związane z tym, że w porządku roku liturgicznego w Kościele Katolickim wprowadzono dni lub dłuższe okresy pokuty. Wszystkie one stanowią specjalny czas, w trakcie którego osoby wierzące przygotowują się do obchodzenia najważniejszych świąt. Okresy te służą wiernym do kontemplacji i odbyciu swoistej podróży duchowej, która ma wzbogacić ich życie wewnętrzne. Obywa się to głównie dzięki pokucie i uczestnictwie w liturgii. Dobrowolne wyrzeczenia i posty ścisłe lub jakościowe mają na celu wzmocnić u katolików ich wiarę, pokorę i duchowość.